“वर्तमानपत्रांतून आमची हकीगत कोण देतो ?”

“नवीं वर्तमानपत्रें निघतील. समाजवादी पक्षाचीं निघतील. तीं तुमच्या दु:खाला वाचा फोडतील.”
“छान होईल. समाजवादी पक्षाला यश येवो.”

“यश तुम्ही द्यायचें. सर्वत्र समाजवादी पक्षाला पाठिंबा द्यायचा. समाजवाद, असें सर्वत्र झालें पाहिजे. हें आपलेंच काम आहे.”

“आमच्याकडे कोणीहि पाठवीत जा. आम्ही करूं संघटना. समाजवादी पक्षाला ती जोडूं.”
“छान! मी येतो आतां.”

त्यांचा निरोप घेऊन मी गेलो. परंतु हिंग फोडणार्‍या बंधुभगिनींचे ते भिणभिण करणारे डोळे सारखे माझ्या डोळ्यांसमोर येत असतात. पळींत फोडणी पाहिली की तीं आंधळी होणारी, हिगाच्या उग्र दर्पांत जळणारीं तीं जीवने माझ्या डोळ्यांसमोर उभी राहतात. वर्तमानपत्रांतल्या हिंगाच्या जाहिराती वाचून माझ्या मनांत अपार विचार उसळतात. त्या श्रमणार्‍यांना किती दिवस हें असें नरकप्राय जीवन कंठावें लागणार ? ना आनंद, ना विश्रांति. आणि अखेरीस तो आंधळेपणा !

याला उपाय एकच. समाजवादी समाजरचना निर्माण व्हायला हवी. सर्वांना शाश्वती हवी. सर्वांची जीवनें मोलाची आहेत ही जाणीव तेंव्हाच येईल. आजच्या समाजरचनेत मानवी जीवन मातीमोल आहे. आजची रचना मानवभक्षक आहे, मानवसंहारक आहे. ही रचना मानवरक्षक, जीवनविकासक अशी करायची आहे. सारे समाजवाद आणण्यासाठीं धडपडूं, तरच हें होईल. तोच युगधर्म मानवधर्म!

“मालक तुमच्यासाठी काय करतो ?”

“भरपूर काम होईनासें झालें तर तो घालवून देतो. डोळे अधू झाले आहेत, जरा सबुरीनें घ्या, तितकें काम नाहीं होत साहेब, असें म्हटलें तर शिव्या मिळतात. तुम्हां आंधळ्यांना पोसायला हा काय पांजरपोळ आहे ? असें मालक म्हणतो. घरी चालते व्हा, मरा. येथे का फुकट मजुरी देऊ ? काम नसेल होत तर राहतां कशाला ? अशीं मालकांची मगरूर बोलणी.”

“काय सांगायचे तुम्हांला ? आपल्या देशांत माणूस होणें पाप. व्यापारी लोक पांजरपोळ ठेवतील. व त्यांत लुळ्या गायीगुरांना पोसतील. कबुतरांना दाणे घालतील. मुंग्यांना साखर पेरतील. कुत्र्यांना खिरी देतील. परंतु या देशांत माणसाची किंमत नाही. आम्ही आमचे अमोल डोळे देऊन यांच्या खिशांत लाखो रुपये ओततो. आम्हीं येथेंच या उग्र वासांत झोंपतों. ना कोठें नीट खोली, ना निवारा. सारें जीवन येथें दवडायचें. आंधळे होण्यासाठीं येथे काम करायचें. पुढची शाश्वती नाही.”

एक भगिनी म्हणाली, “फोडणीला हिंग लागतो. परंतु येथें आमच्या दु:खावर डागणी असते. घरोघर हिंग घेतात. लोणच्याला हवा, मिरचीला हवा, परंतु लोकांना हिंग मिळावा म्हणून आम्ही किती दु:ख भोगतो! डोळे गेल्यावर कोण दादा. आमची नाहीं काहीं व्यवस्था, ना कोणी घेत दादफिर्याद.”

“तुम्हाला पंधरा वर्षांनंतर वृद्धवेतन मिळायला हवें. डोळ्यांना कांहींतरी संरक्षण मिळेल असें पंधरा वर्षांनंतर तरी तुम्हांला आराम नको का ?” मी म्हटलें.

“तुम्ही म्हणता खरें; परंतु हें कसें व्हायचें। येथें ना कायदा, ना वायदा. मालक वाटेल तेव्हां नको म्हणतो, चालते व्हा म्हणतो. त्याची लहर हा कायदा. कधीं येणार गरीबांचे स्वराज्य ? लई ऐकलें आजवर, परंतु तो सोन्याचा दिवस येईल तेव्हां खरा.”

“तुमच्या संघटनेशिवाय कसा येणार तो दिवस ? तुम्हीं संघटित झालें पाहिजे. संघटनेमार्फत सरकारकडे दाद मागितली पाहिजे, वर्तमानपत्रांतून स्थिति जाहिर केली पाहिजे. खरे ना ? आपणांस आपण होऊन कोण देणार ? नुसतें रडून कांहीं होणार नाहीं. तुमची हिंग कामगार संघटना उभी करा. मालक त्रास देतील. तोंड द्या. एकजूट ठेवा. मी तरी काय सांगूं ?”

त्या मित्राबरोबर त्या लहान रस्त्यांतून मी जात होतो. सर्वत्र हिंगाचा उग्र दर्प पसरलेला होता. हिंग कुटायचा आवाज येत होता. बायामाणसेंही काम करीत होती. एका घरांत आम्ही शिरलो. लहानशा जिन्यानें वर गेलो. कांही मंडळी विश्रांति घेत होती. आम्ही जातांच ते उठले. त्यांच्या गळ्यांत माळा होत्या. तें वारकरी असावेत. भिंतीवर तसबिरी होत्या. तेथेंच झोपावें, तेथेंच बसावे; तेथेंच भजन, तेथेच भोजन. ना घर ना दार. कोठें तरी सार्वजनिक नळावर आंघोळ, कोठेंतरी सार्वजनिक शौचकूपांत मलमूत्रविसर्जन, असे ते घरदारहीन लोक होते. कांहींजण विश्रांति घेत होते; परंतु कांहींचे काम चालूच होते. परदेशांतून, अफगानिस्तानांतून, वगैरे अस्सल हिंग येतो. येथें तो हिंग फोडतात आणि त्यांत लांकडी तुकडे मिसळतात. लांकडी भुसा व अस्सल हिंग याचें मिश्रण करण्यांचे काम तेथें चालत असतें. मूळ हिंगांत किती लांकूड मिसळतात, हरि जाणे ! अशा रीतीनें अफाट नफा कारखानदार मिळवीत असतो. त्याचें काम एकच. अस्सल हिंग आणून त्यांत लाकडी भुसा मिसळून तो वाढवायचा नि पैसे कमवायचे.

मी तेथें होतों. परंतु तो उग्र वास मला सहन होईना. एखादे वेळेस कपाळ दुखतांना हिंग उगाळून कपाळावर घालतात. परंतु त्याचा किती भिरभिर असतो! डोळ्यांना तो हात लागला तर डोळा सारखा चुरचुरत राहतो. मग या लोकांचें कसें होत असेल ? मिठागरांत काम करणार्‍यांच्या पायांना ज्याप्रमाणें क्षतें पडतात, उन्हांत चमकणार्‍या मिठांत काम करून त्यांचे डोळे अधू होतात, तसाच प्रकार येथेंही असेल. तेथें बसलेल्या बंधु-भगिनींकडे पाहून मला वाईट वाटलें.

‘तुमच्यानें कसें करवतें हें काम ? किती उग्र हा दर्प ! मी थोडा वेळ येथे आहे, तोंच कसें तरी होत आहे. वर्षानुवर्ष तुम्ही हें काम करता  ? मी विचारलें.

“हौसनें का दादा, कोणी काम करतो ? पोटासाठी सारें करतो. खर्‍या हिंगांत लांकूड मिसळायचें आणि पैसे मिळवायचें. तो हिंग फोडतांना आणि त्यांत लांकूड मिसळून कुटतांना आमचा जीव हैराण होतो. डोळे तर सारखें चुरचुरत असतात. पाणीं येतें. त्यांत पुन्हा हात लागला तर आणखीच चुरचुर. आणि हाताची नुसती आग होते. तो अस्सल हिंग असतो. रद्दी हिंग लागला डोळ्याला तरी असह्य होतें, मग आमची काय होत असेल दशा, कल्पना करा.” तो माळकरी सांगत होता. त्याचे डोळे मिर्णामण करीत होते. ते तेजस्वी डोळे निस्तेज होत होते. मी काय बोलूं ?

“तुम्ही येथें किती वर्षें काम करता ?” मी पुन्हा विचारले.

“येथें फार वर्षें काम नाही करतां येत. कापडाच्या गिरणींत तीस तीस वर्षेही कामें करतात; परंतु येथें नाहीं करता येणार. दहापंधरा वर्षे होताच डोळे बिघडूं लागतात. हें हिंगफोडीचें काम म्हणजे आंधळे करणारे. डळ्यांना हा उग्र वास सहन होत नाहीं. आम्ही शेवटी आंधळे होतो. कमी दिसूं लागलें कीं, संपलें काम. पुन्हा बेकार ते बेकार ?

हिंग, हिरा हिंग, याच्या जाहिराती असतात. हिंग म्हणजे फोडणीचा प्राण, स्वयंपाकघरांत फोडणी असेल तर ओटीवर वास जातो. कोंकणातून लहानपणीं कधीं मुंबईस आलों तर येतांना हिंगाचा डबा घेऊन ये असे निरोप असायचे. ताकाच्या फोडणीला हिंगाचा वास किती छान येतो!

आपण नाना वस्तु नाना पदार्थ उपभोगीत असतो. परंतु आपणांस त्या वस्तु, ते पदार्थ मिळावेत म्हणून कितीजण तरी तडफडत असतात ! किती जणांचे तरी आयुष्य जगाला सुखानें नांदतां यावें म्हणून कमी होत असतात. जमशेदपूरचा टाटांचा लोखंडाचा कारखाना देशाला लोखंड, पोलाद पुरवीत आहे. परंतु हजारो कामगार तेथें भट्टीजवळ राबून क्षीणायु होत असतात. पंधरा वर्षाहून अधिक काम म्हणे तेथें करता येत नाहीं. डोळे बिघडतात, आयुष्य कमी होतें.

परंतु टाटांच्या अजस्त्र भट्ट्यांनीच आयुष्य कमी होतें. डोळे अधू होतात असें नाहीं. तुम्ही आम्ही रोज जो हिंग वापरतो, तो तयार करणार्‍यांचेही डोळे असेच अधू होतात. त्या शेंकडों श्रमणार्‍यांची आपणांस कल्पनाही नसते.

मुंबईच्या मांडवी भागांत एका मित्राबरोबर एकदा गेलो. तिकडे सारी श्रमणार्‍यांची वस्ती. मोठमोठे धंदेवाले, वखारीवाले तिकडे आहेत आणि त्यांच्या वखारीतून शेंकडों कामगार काम करतां करतां बेजार होत असतात. इकडील कामगारांच्या संघटना नाहींत. मुंबई सरकारचा औद्योगिक-कलहनिवारण कायदा तिकडे मोठमोठ्या उद्योगधंद्यांना लागू पडतो. परंतु इकडे यांत्रिक उत्पादन थोडेंच आहे ? इकडे हमाल लोक. कोणी खंडोगणती धान्याचें पीठ तयार करीत असतात! नाकातोंडांत तें पीट जात असतें. परंतु मालक देईल ती मजुरी. त्यांची संघटना कोण कशी करणार ? कोणी पीठ तयार करणार, तर कोणी कुटून कुटून हिंग तयार करणार. हिंग तयार करण्याची कहाणी मोठी दु:खदायकं आहे.

“तुम्हांला हिंग कामगाराना बघायचे आहे ? येतां ?” मित्रानें विचारलें.
“हिंग तयार करतात म्हणजे काय ?”
“चला आपण पाहूं.”