फांशी जायला दोन दिवस होते. शुक्रीनें अन्न वर्ज्य केले. ती एक घांस घेई व उठे. तिचेहि का प्राण जाणार ? मंगळ्या मस्त होता. तो गाणीं गुणगुणें

तुझी माझी खरी प्रीत
जगाला मी नाहीं भीत
फासाचा दोर मला फुSलांचा हार
लौकर ये वरतीं मला मिठि मार

शिपाई म्हणत, “मंगळ्या, मरण जवळ आलें लेका. देवाचे नांव घे.” “मी कशाला देवाचें नांव घेऊं ? मी का पाप केलें आहे? पाप करणार्‍यांनीं घ्यावें त्याचें नांव, मी शुक्रीचें नांव घेईन. आम्ही वर भेटूं. ती जेवत नाहीं. ऐकतों माझ्या हातची गोड थप्पड मिळाल्याशिवाय तिचें पोट भरत नाहीं. ती इथें कशी राहील?”

त्या दिवशीं उजाडतांच त्याला बाहेर काढण्यांत आलें. क्षणांत सारा खेळ खलास झाला आणि तिकडे औरत कोठ्यांत शुक्रीहि मरून पडली. ती अंथरुणावर त्या घोंगडीवर पडून होती. परंतु तिला उठवायला जातात तो काय? तेथें निश्चेष्ट देह पडलेला होता. प्राणहंस निघून गेला होता. दोन पांखरें प्रेमाच्या राज्यांत निघून गेलीं!

“धर्मा, आज तुझें तोंड उतरलेलें कां?”

“आज पोराची लई आठवण येते भाऊ. तुम्हीं आज सर्वांनी गोड करून खाल्लंत, मलाहि पोटभर दिलंत. परंतु पोटांत घांस जातांना डोळ्यांतून पाणी येत होतें. तुम्हीं स्वराज्य यावें म्हणून तुरुंगांत आलात. तुम्हांला तुरुंगांतहि किती सवलती, सोयी, आणि आम्हांला बाहेरहि पोटभर खायला नसतें. आम्हीं का अपराधी आहोंत, पापी आहोंत कीं आम्हांस पोटभर खायला नसावें, अंगाला कपडा नसावा? तुम्ही स्वराज्याचे कैदी. आणि मी चोर म्हणून कैदी. परंतु कशासाठीं केली चोरी? सर्वांना पोटभर खायला मिळावं म्हणून तुम्हीं तुरुंगांत आलांत. मी माझ्या मुलाबाळांना घांस मिळावा म्हणून तुरुंगांत आलों.”

“धर्मा, पालवणीचा ना तूं?”

“मग जिवंत कसं ठेवूं ? माझ्या बेअब्रूची ही खूण ! माझे लोक काय म्हणतील ? माझ्या जातींत असलं  मूल नको. गोरं परंतु उद्यां करणीनं काळं होणारं श्रीमंतांची ही अवलाद. गरिबांचं रक्त पिणारं, त्यांचं हें बीज. नको, नको हें मूल. मी कसं तोंड दाखवूं ? मी देवाला आळवीत होतें की काळं मूल जन्मूं दे. माझ्या पतीचं मूल. परंतु हें धनजीचें पाप फळलं. मला तें गाडूं दे.”

पोलिसांनीं तिला पकडलें. तें मूल बरोबर घेतलें. शुक्रीला अटक झाली. ती तुरुंगांत होती. धनजीशेटनें हजारों रुपये अधिकार्‍यांना दिले तें मुल पुरलें गेलें. मुलाचा पुरावा दूर करण्यात आला. शुक्रीवर
मात्र खटला भरण्यांत आला. शुक्रीला सात वर्षांची शिक्षा देण्यांत आली.

“मंगळ्या कुठं आहे ? तो सूडबुद्धीनं पेटला आहे. धनजीशेटची खांडोळी करीन तरच नांवाचा मंगळ्या!” अशी त्यानें प्रतिज्ञा केली. एके दिवशीं रात्रीं धनजीशेट आपल्या बंगल्याबाहेर अंगणांत बसले होते. हातांत फुलें होतीं. मंगळ्या दारूनें तर्र झाला होता. त्यांच्या हातांत कुर्‍हाड होती. तों आंत आला. धनजीशेटच्या डोक्यांत त्यांने कुर्‍हाड घातली. एक भेसूर किंकाळी ! पुन्हां घाव घालण्यांत आले. धनजीशेट तेथें मरून पडले. घरांतील मंडळी धांवून आली. गडीमाणसें धांवलीं. तेथील आकांत कोण वर्णील ?

मंगळ्याच्या खटल्याचा निकाल लागून त्याला फांशीची शिक्षा देण्यांत आली. तुरुंगातील फांशीकोठ्यांत तो आहे. तो शान्त आहे. एकदा शुक्री भेटली तर बरे होईल असें त्याच्या मनांत येई. एके दिवशीं, त्यानें तुरुंगाच्या अधिकार्‍यांस प्रार्थना केली. शुक्री त्याच तुरुंगातील औरतकोठ्यांत होती. तिनें सारी हकिगत ऐकली होती. तिनें अन्न जवळ जवळ वर्ज्य केलें होतें. तिच्या जीवनातील सारा आनंद निघून गेला होता.

फांशीकोट्याच्या कोठडींत मंगळ्या बसला आहे आणि शुक्री बाहेर उभी आहे. सभोंवती पोलीस आहेत.
“शुक्री, रडूं नको. त्या पाप्यानें पापाचा पुरावा दूर करवून, तुला बदनाम करून तुला शिक्षा देवविली. मी त्याचा सूड घेतला. मी सुखानं मरेन. तुझी वरती वाट पाहात बसेन. तिथं भेटूं हंसू, खेळूं. पूस तें डोळे. रानांत जशी हंसत असस तशी ऐकदां हांस बघूं. तुझ्या प्रेमासाठीं मी मरत आहे. मंगळ्यानं तुला
कधीं थपडा मारल्या असतील त्या विसरून जा. शुक्री, एके दिवशीं तुला झाडांला बांधून मी झोडपलं । मीं ताडी पिऊन आलों होतों. पशु बनलों होतों. परंतु दुसर्‍या दिवशीं, मी तुझं अंग चेपलं. तूं मंगळ्याचं वाईट विसर, भले तें आठव.” त्याला बोलवेना.

“मी कशी जगूं? तुरुंगांत मी तिकडे, तुम्ही इकडे. अशीं राहिलों असतों तरीहि थोडी आशा होती. परंतु तुम्हीं कायमचे जाणार ? माझेहि प्राण जावोत ! असें बोलत शुक्री रडूं लागली.

तिच्या पोटांत तिसरे प्रहरी कळा येऊं लागल्या. ती तेथे विव्हळत होती. जवळ कोणी नाहीं. बाळ जन्मणार! एका आजीबाईला तिनें सारे विचारून ठेवले होतें. बांबूचा चाकू करून तिनें ठेवला होता. ती कण्हत होती. श्वास दाटे. जवळ कोणी नाही. तिकडे झाडावर वटवागळे आवाज करीत होती आणि लांब कुत्रा भों भों करीत होता. शुक्रीचे लक्ष प्रसूतीकडे होतें आणि बाळ जन्मलें ! गोरें गोरें बाळ ! शुक्रीनें किंकाळी फोडली. तिने तें बाळ तेथेंच टाकलें. ते आरडू लागलें !

आजचा तिसरा दिवस ! रात्रीची वेळ आहे. शुक्री उठली आहे; तिनें हातांत काहीं तरी घेतले आहे. कुSठें जात आहे ती ? ती थरथरत होती. एकाएकी तिच्या हांतून कांही तरी खालीं पडले. काय आहे तें ? तें सप्राण आहे की निष्प्राण आहे?  ना आवाज, ना रडणें, तें मूल का सजीव नाहीं ? त्याच्या गळ्याला का कोणी नख लावलें ? शुक्री काय केलेंस तूं ?

इतक्यांत कोणी तरी येत आहे असें तिला वाटलें. ती घाबरली. बॅटर्‍यांचा उजेड पडला. पोलिस होते. ती खालीं वाकलीं. ते जवळ आले.

“कोण आहे?” कोणी दरडावलें.
शुक्री रडूं लागली. पोलिसांनीं तिला घेरलें.
“कोण आहेस तूं? रडतेस कां?”
“बाळ गेला माझा.”
पोलिसांनीं त्या फडक्यांतलें मूल पाहिलें. हें मृत मूल ! गोरें गोरें पान मूल!! पोलीस चकीत झाले!
“कोणाचें हें मूल?”
शुक्री बोलेना, ती रडत होती, थरथरत होती.
“अग, कोणाचं हें मूल ?”
“माझं.”
“तुझं मूल असं गोरं गोरं ? तुझा नवरा का गोरा आहे ?”
“हें मूल माझं;  पण माझं नव्हे.”
“काय आहे ही कथा ?”
“धनजीशेटना विचारा.” ती रडूं लागली.
“तूं हें मूल मारलेस. खरं कीं नाहीं ?”

असें म्हणून त्यानें तिचे डोळे पुसले. दोघें तेथें होती. चांदणें पडलें होतें. दूर कुत्री भुंकत होतीं. पुन्हा शुक्रीला हुंदका आला.

“अग, झाले काय तुला रडायला?”
“तुम्हांला एक सांगावयाचं आहे.”
“काय ?”
“तुम्हीं ऐकाल?”
“ऐकेन.”
“तुम्हीं आठपंधरा दिवस कुठं तरी चालते व्हा.”
“का?”
“म्हणजे मी नीट बाळंत होईन. तुम्ही याल तेव्हां घरांत बाळ असेल.”
“माझी का तुला भीति वाटते?”
“होय.”
“आणि इथं तूं एकटी राहाशील ?”
“राहीन.”
“कोणी धनजी आला तर!”
“त्याचा प्राण घेईन.”
“त्या वेळेसहि आठवण राहील असा कडकडून चावा त्याला मी घेतला होतास दुष्ट. पाजी.”
“शुक्री, मी खरंच का जाऊं?” तुझ्या पोटांत कळा येतील.” कोण धीर द्यायला?”   
“तुला मुलगा होईल की मुलगी?”
“मी काय सांगू?”
“त्याचा रंग कसा असेल ? काळा कीं गोरा?”
“आपण दोघं काळीं आहोंत.”
“शुक्री, मी जाऊं?”
“जा.”

आणि खरेंच मंगळ्या निघून गेला. त्या जंगलांत शुक्री एकटी होती. रात्र गेली. दुसरा दिवस उजाडला. ती झोपडींत होती. कांहीं कंद शिजवून तिनें खाल्ले. पाल्याची भाजी करून तिनें खाल्ली. शेळीबकरीचें जणुं जीवन!