''पुढे आमचा विवाह झाला. प्रद्योतची फार निराशा होऊ नये म्हणून त्याच्या डोळयांआड इकडे सोनखेडीला येऊन मी विवाहबध्द झाले. परंतु प्रद्योतला ही गोष्ट कळल्यावर तो अदृश्य झाला. त्याला पकडलं, त्याच्या आधी अर्धा तास तो मला अकस्मता भेटला, तो मला 'बंगालमध्ये चल' म्हणत होता. 'या महाराष्ट्रीयाशी कशाला लग्न, बंगाल का ओस पडला होता? हा बंगाली तरुणांचा तू अपमान केलास', वगैरे बोलला. मीही त्याला खूप बोलले व त्याला डोळयांत पाणी आणून म्हटलं, ''प्रद्योत, तू माझा भाऊ हो. मला भाऊ नाही. तुला बहीण नाही. आपण बहिण-भाऊ होऊ.' प्रद्योतला शेवटी पश्चात्ताप झाला. त्यानंच माझ्या पतीवर निराशेमुळे हे संकट आणलं. त्यानं ते कबूल केलं व म्हणाला, ''तुझ्या पतीला मुक्त करीन तेव्हाच तोंड दाखवीन.'' प्रद्योत माझा भाऊ झाला आहे. कट, कारस्थान काही नाही. प्रद्योत वेडा झाला होता. निराश झाला होता. वेडयासारखं काहीतरी त्यानं केलं. त्यानं स्वतःच्या अश्रूंनी स्वतःचं वेड व पाप धुऊन टाकलं आहे. देवाच्या न्यायासनासमोर ती निर्दोष ठरेल. मानवी न्यायासनासमोरही ठरो. कोर्टाला माझी दया येवो. माझी पती व माझा भाऊ मला परत मिळोत.''
प्रद्योतने आपली जबानी दिली. तो म्हणाला, ''मायेनं सांगितलं त्यातील अक्षर न् अक्षर खरं आहे. ही मीच लिहिलेली पत्रं. मी इकडे येऊन पत्रं लिहित असे. बंगालीमधून लिहित असे. परंतु हस्ताक्षर जवळ जवळ एक आहे ही गोष्ट सरकारच्या हुषार डोक्यात आली पाहिजे होती. परंतु कट वगैरे शब्द दिसले की सरकारचा मेंदू वेडा होतो. साध्या गोष्टीही त्यांना मग दिसत नाहीत. सारं अशक्य त्याला शक्य वाटतं. मीच पोलिसांना निनावी पत्रं लिहिली होती की, 'महाराष्ट्रातील रामदास बंगालमधील दहशतवाद्यांशी पत्रव्यवहार करतो. ता पत्रव्यवहार पोस्टात पकडा. रामदासवर संकट यावं, मायेला दुःख व्हावं, त्यांच्या संसाराची धूळधाण व्हावी हाच माझा दुष्ट हेतू. वर्तमानपत्रात रामदासला अटक झाल्याचं वाचलं व मला आनंद झाला. माया घरी रडत असेल, तिचं पुन्हा मन वळवावं, तिला शिव्या द्याव्यात, म्हणून इकडे आलो. परंतु मायेच्या पुण्याईनं व पावित्र्यानं मी शुध्द झालो. या पवित्र भागीरथीनं या पतिताचा उध्दार केला. माझ्या जीवनात क्रांती झाली. पती होऊ पाहणारा प्रेमळ भाऊ झालो.''
''रामदास निर्दोष आहे. अपराधी फक्त मी. गुन्हेगार मी. मी क्षमा नाही मागत. मला चांगली शिक्षा करा. या लहरी व विकारी तरुणाला कारागृहात कोंडा.''
रमेशबाबूंची छोटी जबानी झाली. अक्षयकुमारांचीही झाली. अक्षयकुमार म्हणाले, ''प्रद्योत, माझा मुलगा. मायेवर त्याचं फार प्रेम. तिच्यासाठी तो झुरे. मायेचं लग्न झाल्यावर तो खोलीत तासन्तास बसून राही. कधी बोलत नसे. कधी हसत नसे. एके दिवशी तो निघून गेला. आम्हाला पत्ता नाही. आमची स्थिती काय झाली असेल तुम्ही कल्पना करू शकता. माझ्या मुलानं सारा अपराध कबूल केला आहे. त्याला पूर्ण पश्चात्ताप झाला आहे. सरकारनं शिक्षा करून त्याच्या जीवनात पुन्हा निराशा निर्मू नये. या दुःखीकष्टी पित्याचे अश्रू पाहून मुलाला क्षमा करावी, पित्याचा कोर्टाने दुवा घ्यावा.''
गुप्त पोलीस अधिकारी आनंदमोहन यांनीही प्रद्योतचं परिवर्तन समक्ष पाहिल्याचं सांगितलं. इतरही गोष्टींचं त्यांनी स्पष्टीकरण केलं. प्रद्योतच्या वडिलांनी हे अक्षर माझ्या मुलाचं, असं प्रामाणिकपणे एकदम सांगितलं वगैरे सर्व गोष्टी त्यांनी सांगितल्या. सरकारतर्फे सांगण्यात आलं, की आम्ही खटला मागे घेतो. न्यायाधीश म्हणाले, ''रामदास निर्दोष आहे. प्रद्योतनं हेकारस्थान रचलं. परंतु एकंदर परिस्थिती लक्षात घेऊन व त्याचं परिवर्तन लक्षात घेऊन त्यालाही सोडून देणं योग्य. त्यानं मानसिक शिक्षा आजपर्यंत भोगली ती पुष्कळ आहे. मायेचं मी कौतुक करतो. अक्षयकुमारांनी हे अक्षर माझ्या मुलाचं म्हणून एकदम सांगितलं या त्यांच्या सरळ स्वभावाचं मला कौतुक वाटतं. खटलाच काढून घेण्यात येत आहे. तेव्हा उगीच अधिक कशाला बोलू?''
कोर्टात टाळयांचा गजर झाला. 'दीनबंधू रामदास झिंदाबाद' अशी गर्जना नभाला भिडली. प्रद्योत व रामदास राम-लक्ष्मणाप्रमाणे परस्परांस भेटले. त्यांचे डोळे प्रेमाश्रूंनी भरून आले होते. रामदासच्या गळयात अगणित हार पडले. किसानबंधू कामगारबंधू, विद्यार्थीसंघ, काँग्रेसकमिटया, ठिकठिकाणचे आश्रम, भगिनीमंडळं, व्यापारी संघ सर्वांनी हार घातले. रामदासची मिरवणूक काढयाचा कामगारांनी व शेतकर्‍यांनी हट्ट धरला. एका मोटारीत रामदास बसला. त्याच्या एका बाजूला माया होती, दुसर्‍या बाजूस प्रद्योत होता. मायेचे व प्रद्योतचे वडील होते. पाठीमागे दुसरी एक मोटार होती. तीत आनंदमोहन, मुकुंदराव, दयाराम, आनंदमूर्ती, शांता रामदासचे आई-बाप वगैरे बसले होते. प्रचंड मिरवणूक निघाली. मिरवणूक संपल्यावर रामदास म्हणाला, ''हजारो कामगार संप लढवीत आहेत; ते उपाशी आहेत. तरीही आपली भूक विसरून ते माझं स्वागत करण्यासाठी धावून आले. मी त्यांचा ऋणी आहे. त्यांचा संप यशस्वी व्हावा अशीच मी तुरुंगात प्रार्थना करीत होतो. तुमच्या संपात भाग घेता यावा म्हणून सुटण्याची उत्कंठा होती. तुमच्या खांद्याशी खादा लावून मी उभा राहीन. परंतु शांतीनं काम करू या. तुम्ही इतके दिवस शांत राहिलात. धन्य तुमची. आम्हांला दोन दिवस उपवास पडले तर कोण अस्वस्थता येते ! किती किती आदळआपट आम्ही करतो ! तुमच्या सहनशीलतेला माझा प्रणाम आहे.''
रामदास सर्व पाहुण्यांसह सोनखेडीच्या घरी गेला. सर्वांनी आश्रम पाहिला. सर्वांना समाधान झाले.
''माये, मग काय? माझ्या प्रश्नाचं काय?'' आनंदमोहन म्हणाले.
''मी प्रद्योतशी बोलले. तो म्हणाला, ''ताई, तू करशील ते प्रमाण. मृणालिनी सुंदर आहे मुलगी, परंतु माझी एक अट आहे.'' माया म्हणाली.
''हुंडा पाहिजे का? किती हजार रुपये देऊ?'' त्यांनी विचारले.
''बरं, पुढे पाहू.'' माया हसून आत गेली.
आनंदमोहनांनी विचारविनिमय केला. अक्षयकुमार व रमेशबाबू यांच्या जबान्या होणार होत्या. त्या कशा द्यावयाच्या ते ठरले. मायेचीही जबानी होणार होती. प्रद्योत स्वतःची जबानी देणार होता. रामदासालाही आनंदमोहन भेटून आले होते.
खटल्याची सुनावणीची तारीख आली. आज हजारो किसान व कामगार कोर्टाभोवती जमले होते. दीनबंधू रामदसाला किती तरी दिवसांन त्यांनी पाहिले नव्हते. माया, अक्षयकुमार, रमेशबाबू कोर्टात येऊन बसली. आनंदमोहन आल. पोलिसांच्या पहा-यात पाहा तो रामदास आला. 'दीनबंधू रामदास की जय, दीनबंधू निर्दोष आहे. दीनबंधूची सुटका करा.' अशा आरोळया हजारो कृतज्ञ कंठांतून एकदम बाहेर पडल्या. प्रद्योतही पाठीमागे पहार्‍यात येत होता. रामदासबद्दलचे जनतेचे हे प्रेम पाहून त्याला काय बरे वाटले? रामदास माकड नसून महान आत्मा आहे असे त्याचे हृदय त्याच्याजवळ आत म्हणाले असेल.
कोर्ट भरून गेले होते. रामदासाने त्या बंगाली तरुणाला पाहिले. हाच का तो प्रद्योत? त्याला माहीत नव्हते. त्याने प्रद्योतला कधी पाहिले नव्हते. प्रद्योतने मात्र रामदासाने फोटो, रामदासाची मायेने काढलेली चित्रे पाहिली होती. न्यायाधीश आले. सर्वत्र सामसूम झाले. सरकारतर्फे रामदासावरचे आरोप मांडण्यात आले. ती सर्व पत्रे पुढे मांडण्यात आली. त्यानंतर रामदासाने आपले म्हणणे मांडले तो म्हणाला, ''मला वकील वगैरे देण्याची जरूरी नाही. हे जे कारस्थान करण्यात आलं आहे त्याची मला माहिती नाही. ही पत्रं माझी नाहीत. असली पत्रं मी कधी कोणाला लिहिली नाहीत; मला कधी कोणाची आली नाहीत. माझ्या हस्ताक्षराचा नमुना या माझ्या वह्यांतून मिळेल. ज्या बंगाली तरुणांना मी पत्रं पाठविली असं सांगण्यात येत आहे, ते बंगाली तरुण कोठे आहेत? ते सापडले का कोठे? ते सत्यसृष्टीत आहेत की कल्पनासृष्टीतील? ते तरुण येथे आणलेले दिसत नाहीत. एक तरुण मला दिसतो आहे. त्याला का मी पत्रं लिहिली? आणि म्हणून त्यालाही अटक?''
''मी अहिंसा व सत्य मानतो. खादी माझा प्राण. त्याचबरोबर किसान कामगारांची संघटना व्हावी असंही मला वाटतं. परंतु हे प्रश्न अनत्याचारानं सुटावेत असं माझं मत आहे. खेडयापाडयांतून मी जे सांगतो, ते सरकारला माहीत आहे.''
''कोणताही गुन्हा मी केलेला नाही. वंगकन्येशी लग्न लावणं हा जर गुन्हा असेलतर तो मी केला आहे. बंगालमध्ये शिकायला जाणं हा गुन्हा असेल तर तो मी केला आहे. बंगालमध्ये क्रान्तिकारक फार झाले; त्या बंगालमधील मुलीशी जर मी लग्न लावलं तर महाराष्ट्रातही इकडे तसे क्रांतिकारक होतील अशी का सरकारला भीती वाटते? म्हणून का मला काळया पाण्यावर पाठविणार, फासावर चढवणार? सरकारनं लक्षात घ्यावं की, क्रान्तिकारक जन्मतात ते सरकारच्या जुलमातून जन्मतात. पिळल्या जाणार्‍या जनतेच्या अश्रूंतून त्यांच्या सांडल्या जाणार्‍या रक्तातून जन्मतात, क्रान्तिकारक नको असतील तर साम्राज्यवाद सोडा, सर्वांचा विकास होऊ दे. मी जास्त वेळ घेत नाही. ही पत्रं वगैरे सारं काल्पनिक आहे. केवळ असत्यावर उभारलेलं एक कारस्थान आहे. इतके दिवस मला का डांबून ठेवण्यात आलं, जामिनावरही का सोडलं नाही, याचं मला आश्चर्य वाटतं.'' नंतर मायेची अत्यंत महत्वाची जबानी झाली. ती म्हणाली, ''समोर उभा असलेला बंगाली तरुण प्रद्योत माझ्याच गावचा. माझे वडील व त्याचे वडीलपरम मित्र. मी प्रद्योतच्या घरी पुष्कळदा जायची. प्रद्योद खोडया करी व मला भंडावी. लहानपणी आम्ही लुटूपुटूचे खेळ खेळत असू. त्यात प्रद्योत होत असे नवरा व मी होत असे त्याची छोटी नवरी. परंतु मी गंमत असे. प्रद्योत मला फुलं आणून देई, जमती आणून देई. मला भाऊ नाही, प्रद्योत भाऊ असं मला वाटे. परंतु प्रद्योतच्या मनात निराळे विचार खेळत होते. मी त्याची पत्नी व्हावं असं त्याला वाटू लागलं. त्याची ही इच्छा मला दिसू लागली. मी प्रथम म्हणत असे की, 'मला लग्न करावयाचं नाही.' माझा खरोखरच तसा विचार होता. परंतु शांतिनिकेतनात हे रामदास आले. त्यांना मी पाहिलं व मला ते निराळे वाटू लागले. एकदम जीवनात नवीन, मंगल, मधुर, गंभीर असं सुंदर दालन उघडलं. माझ्या हृदयाचे ते सम्राट झाले. मी सुटीत घरी गेले की प्रद्योत माझ्याकडे यायचा. मी माझ्या हृदयदेवाची चित्रं दाखवली. प्रद्योत ती फाडण्यासाठी धावे. मी त्याला 'जा, नको सतावू' असं म्हटलं तर तो म्हणायाचा, 'मी तुला सुखात नांदू देणार नाही.'