आनंदमूर्तींनी मुकुंदरावांना घोडयावर बसावयास मदत केली. मुकुंदराव दोन्ही हातांनी घोडयावर धरून बसले. पाठीमागे आनंदमूर्ती बसले. त्यांनी एका हातानं लगाम धरला, एका हातानं मुकुंदरावांस धरून ठेवलं. पुढे दोन्ही हातांनी लगाम धरून ते हात मुकुंदरावांच्या वक्षःस्थळावर ठेवले.

''घाबरू नका. मी नीट धरून ठेवलं आहे; पडू देणार नाही.'' ते म्हणाले.

घोडा भरधाव जात होता. वरून जलधारा भरधाव येऊ लागल्या. दोघं भिजून ओलेचिंब झाले.

''रामदासला अटक झाली म्हणून आकाश रडत आहे बहुधा. माया घरी रडत असेल. शांता रडत असेल. रामदासचे आईबाप रडत असतील.'' आनंदमूर्ती म्हणाले.

''रडत नाहीत. देशासाठी पकडला गेला म्हणून साखर वाटतील.'' मुकुंदराव म्हणाले.

''सोमदत्त असाच वादळात सापडला होता.''

''परंतु तो बिचारा एकटा होता.''

''चारुदत्त व वसंतसेना अशीच पावसात सापडली होती. परंतु त्यांना त्यामुळे आनंदच उलट वाटला. जणू हृदयातले प्रेमाचे मेघ वर मोकळे होण्यासाठी उडून गेले व त्यांनी त्यांच्यावर भरपूर अभिषेक केला. दोघांना एकत्र प्रेमस्नान घातलं.''

''बोलू नका. घोडा दौडवा.'' मुकुंदराव म्हणाले.

''कळ कदाचित येईल म्हणून भीती वाटते?'' ते म्हणाले.

''आता कळ गेली; आता बळ आलं. पायीसुध्दा मी आता पळत जाईन.'' मुकुंदराव म्हणाले.

''पाऊस थांबत नाही. जोराने येत आहे.

''पावसाची जरुरच होती. धरणीमाय वाट बघतच होती. आता पिकं मस्त येतील.''

''परंतु पीक हाती पडेल तेव्हा खरं. मेहनत, मशागत करावी. तपश्चर्या करावी.

परंतु अतिवृष्टीनं जातं, अवर्षणानं जळतं, यातून वाचलं तर दुसरे लुटारू  लुटून नेतात.'' आनंदमूर्ती म्हणाले.

दुरून घोडयाच्या टापांचा टापटाप आवाज ऐकू आला. आनंदमूर्ती येत आहेत की काय? त्यांनाही रामदासाच्या अटकेची वार्ता कळली असेल व भरधाव येत असतील. दुसर्‍या कोणाचा असणार घोडा अशा वादळात? मुकुंदराव बसले राहिले व आवाज ऐकू लागले. आवाज जवळजवळ येत होता. होय, आनंदमूर्तीच होते ते. तो पहा त्यांचा मंदील पाठीवर उडत आहे. जणू पहिले बाजीराव. जणू विश्वासराव.

पाण्याचे टपटप शिंतोडे येऊ लागले. आकाशातील सर्कस जोरात सुरू झाली. रानटी जनावरे खवळली बहुधा. मॅनेजरचा चाबूक कडाड कडाड वाजत होता. आकाशाच्या तंबूतील दिवे तर दिसतच नव्हते. सर्कस का अंधारात होती? का तंबूचे कापड फार जाड असल्यामुळे आतील दिवे दिसत नव्हते?

घोडस्वार एकदम थबकला. तो खाली उतरला. मुकुंदरावांना बघून आनंदला, चकित झाला.

''तुम्ही येथे कसे?'' आनंदमूर्तींनी विचारले.

''धनगावला जात आहे. रामदासला अटक झाल्याचं कळलं. गेलंच पाहिजे. पाऊस येईल या भीतीनं वेगानं जात होतो. त्यामुळे छातीत कळ आली. अलीकडे बरेच वर्षांत अशी कळ आली नव्हती. पडून राहिलो तो घोडयांचा टापांचा आवाज ऐकला. वाटलं की तुम्हीच असावेत. अंधारात प्रकाश आला, आधार आला, संकटात सहाय्य आलं. मी प्रथम रामपूरचा रस्ता घेतला होता. तिकडे गेलो असतो तर एकटाच वादळात सापडलो असतो. देवांनच हात धरून या रस्त्याला लावलं.'' मुकुंदराव म्हणाले.

''आता कशी आहे कळ? छाती चेपू का हलक्या हातानं? का जरा पडता? आंनदमूर्तींनी विचारले.

''आता बरं वाटतं.'' मुकुंदराव म्हणाले.

''घोडयावर बसता का? तुम्ही बसून जा. मी पायी येईन.''

''मला बसता येत नाही.''

''तुम्ही बसा, मी तुम्हाला धरून पायी चालेन.''

''मला धरून घोडयावरूनच नाही का तुम्हाला जाता येणार? लौकर जाऊ.''

''परंतु छातीत कळ पुन्हा आली तर?''

''आता येणार नाही असं वाटतं.''

''बसा तर मग घोडयावर. मी दौडवीत नेतो.''

''करू जिवाचा धडा, फोडू साम्राज्यशाहीचा घडा.''

''त्याला गेला आहे तडा, आधीच कोणी मारला आहे खडा.''

''सारा किसान राहील खडा, स्वातंत्र्याच्या गडा.''

ते तरुण काव्य करू लागले. स्वातंत्र्याचे संगीत त्यांच्या रोमारोमांतून नाचू लागले.

''मी जातो. पुन्हा कधी भेटेन देव जाणे.'' मुकुंदराव त्या तरुणांना म्हणाले.

''तुम्हाला भेटायला तुरुंगात येऊ. वर स्वर्गात येऊ.'' ते म्हणाले.

मुकुंदराव निघाले. बैलांना फार टोचतात म्हणून ते बैलगाडीत बसत नसत. ''तुम्ही बैलांना फार टोचता, फार मारता. बैलांना जोपर्यंत तुम्ही टोचता तोपर्यंत साम्राज्य सरकार तुम्हाला टोचील.'' असे ते म्हणत. ते नेहमी पायी जायचे. परंतु आज बराच पल्ला गाठावयाचा होता. ते झपझप जात होते. क्रांतीची गाणी गात जात होते. त्या गाण्यांच्या पंखांनी जणू ते उडत जात होते. ते चालत आहेत का उडत जात आहेत ! मुकुंदरावांचा आत्मा धुळीतून चालण्यासाठी जणू नव्हता. तो चिदंबरात उडण्यासाठी होता. त्यांच्या जीवनात ओढाताण होती. आत्म्याची उसळी वर होती. परंतु ही देहाची खोळ खाली ओढी. आत्मा उंच उडू बघे. परंतु देहाचे वजन खाली खेची. जीवनातील ती ओढाताण, ती धडपड, त्यांच्या त्या चालण्यात दिसत होती.

त्यांनी प्रथम रामपूरचा रस्ता घेतला. परंतु काही मैल चालून गेल्यावर त्यांचा बेत बदलला. रामपूरपेक्षा धनगावलाच जावे, त्यांच्या मनात आले. रामदासला पकडून धनगावला नेले असण्याचा अधिक संभव होता. रामपूर का धनगाव? देहपूर सुटले नाही, तोवर कुठले रामपूर?

त्यांनी पावले वळविली. धनगावकडे ते निघाले. दहा कोस जावयाचे होते. तिसरा प्रहर होत आला होता. ते खूप वेगाने जात होते. एकदम गार वारा सुटला. पावसाची चिन्हे दिसू लागली. त्यांनी वर आकाशात पाहिले तो ढग गोळा होऊ लागले. जणू कोणी मोठा मेंढपाळ हजारो मेंढया, बकर्‍या, कोकरे घेऊन चालला होता. का आकाशात मोठी सर्कस उतरली होती? किती प्रकारची ही जनावरे? सिंह आहेत, वाघ आहेत, हत्ती आहेत, ससे आहेत, कुत्रे आहेत. रानटी व माणसाळलेली दोन्ही प्रकारची जनावरे तेथे होती आणि ते पहा भुजंग. शेकडो फणांचे भुजंग. मध्येच त्यांच्या फणांचे मणी जणू चमकत व डोळे दिपत. सर्कशीत सापाचेही खेळ आहेत वाटते. कोणी गारुडीही सर्कशीत आहे वाटते. सापांना अंगावर खेळवणारा कोणी अमेरिकन थोरो त्या वरच्या सर्कशीत होता का?

वरचे देखावे पाहून मुकुंदरावांच्या मनात असे नाना विचार, अशा नाना कल्पना येत होत्या. पावसाने गाठू नये म्हणून ते अधिकच वेगाने जाऊ लागले. दुरून पाऊस पडल्याचा वास येऊ लागला. गंधवती पृथ्वीचा सुगंध वार्‍यावर येऊ लागला. आकाश आपल्या धारांच्या बोटांनी पृथ्वीराणीला गुदगुल्या करू लागताच तिच्या रोमारोमातून जणू सुगंध बाहेर पडतो. येणार, पाऊस येणार व मला गाठणार असे मुकुंदरावांना नक्की वाटलं, तरी ते धावपळ करीतच होते. बाहेर अंधार पडू लागला. मेघांचा अंधार व रात्रीचा अंधार. दोघांचे मीलन होऊन अधिकच गंभीर अंधःकार पसरणार होता.

मुकुंदरावांच्या छातीत एकाएकी कळ आली. बरेच दिवसांनी ती कळ आली. ते एकदम बाजूला मटकन बसले. भूमातेच्या मांडीवर लोळले. छाती घट्ट धरून ते पडून राहिले. पाऊस जोराने येणार होता. चिंता करून काय होणार? मुकुंदराव मुकाटयाने डोळे मिटून पडून राहिले.

''माझ्यावर तुमचं प्रेम असेल तर तुम्ही सर्व दूर राहा. शांतपणे जे काही होईल ते पाहा. आपणाला शिव्या देण्याची जरूरी नाही. मला ओढीत फरफटत नेऊ दे. ते मला पाहिजे आहे.''मुकुंदराव म्हणाले.

गुमास्ता जरा गोंधळला. परिस्थिती कदाचित अधिकच बिकट होईल हे त्याने हेरले. त्याने बरोबरच्या सरकारी लोकांस दूर बोलावून काही खलबत केले. ती सारी मंडळी निघून गेली. हसत, हसत निघून गेली.

परंतु मुकुंदराव का त्या गावी नेहमी राहणार होते? त्यांना सतरा ठिकाणी कामे, सर्वत्र त्यांचे हिंडणे-फिरणे, सर्वत्र प्रचार. एक वेळचे मरण जरा दूर गेले. मरण टळणार होते थोडेच? मुकुंदरावांना अटक होण्याचाही संभव होता.

शेतकरी त्यांच्याभोवती उभे होते. तरुण उभे होते. मुकुंदराव म्हणाले,''तुम्ही जप्ती बघता कशी? शांतपणे प्रतिकार करायला उभं राहावं. आम्हाला मारा व मग आमच्या गावातील शेतकर्‍यांची अब्रू न्या, असं निर्भयपणं सांगावं. शिक्षा झाली तर भोगावी. आपण निःसत्त्व व भितुरडे झालो आहोत. कायदा म्हटलं की आपण घाबरतो. माणुसकीचा कायदा हा सर्वश्रेष्ठ कायदा, तो कायदा आपण पाळू या व त्या कायद्याचा भंग करणार्‍याच्या विरुध्द शांतपणे परंतु अचल निश्चयाने उभे राहू या.''

थोडा वेळ थांबून ते पुढे म्हणाले, ''गावोगांव तरुण मंडळं स्थापा. किसान स्वयंसेवक दल स्थापा. गावात अशी जप्ती आली, लिलाव करायला आले का, शिंग फुंकावे, सर्वांना सावध करावं. पूर्वी पेंढार दिसले की गावात नगारा वाजवीत. त्याप्रमाणे हे इंग्रजी राज्यातील कायदेशीर पेंढार लुटायला आले तर त्याला शांतपणे प्रतिकार करावा. आपण हात उचलू नये, शिवी देऊ नये; परंतु पोलादी भिंत उभी रावी. आमच्या प्रेतांवरून शेतकर्‍यांच्या अब्रूकडे तुम्हाला जावं लागेल असं त्यांना निश्चयी स्वरात सांगावे म्हणजे झाले.''

''तुम्ही जाल देवा व ते राक्षस पुन्हा येतील.'' शेतकर्‍याची बायको येऊन म्हणाली.

''हे तरुण मरायला उभे राहतील.'' मुकुंदरावांनी आश्वासन दिले.

दुपारी मुकुंदराव गावातच होते. तो काही तरुणांनी रामदासला पकडून नेल्याची वार्ता आणली.

''कोणी सांगितलं?'' त्यांनी विचारले.

''ती सरकारी माणसंच बोलत होती. 'त्या रामदासाला पकडलं. आता यांनाही सरकार पकडील. फार चावटपणा  चालवला आहे यांनी.' असं चावडीवर बोलत होते.'' एक तरुण म्हणाला.

''धरपकडीला तयार राहा. मरणाला तयार राहा. भारतीय तरुणांची लवकरच सत्त्वपरीक्षा होईल. तुम्ही कमी ठरू नका. धनगावला कामगारांत असंतोष धुमसत आहे. कदाचित संप होईल. खेडयापाडयांत कोणीही बेकार तेथे संप फोडायला जाणार नाही, अशी गावोगांव तुम्ही तरुणांनी व्यवस्था केली पाहिजे. किसान-कामगार एक. किसानांच्या जमिनी गेल्या व ते मजूर झाले. कामगारांची चळवळ फार पेटली तर इकडून किसानांनीही करबंदीची पेटवावी. सरकारनं कामगारांचा प्रश्न समाधानकारक सोडवावा, नाही तर आम्ही तहशील भरणार नाही, असं निर्धारानं कळवावं. असा रंगत गेला पाहिजे लढा. त्यात तुम्ही सारे पडा. भाग्यावर चढा. किसान होऊ दे बडा.'' मुकुंदराव भरभर बोलू लागले.