''माया, रडू नको. वंगकन्येला रडणं शोभत नाही. स्वातंत्र्यप्रिय महाराष्ट्रालाही ते शोभत नाही. सार्‍या देशालाच ग्रहण लागलेलं आहे. जोपर्यंत पारतंत्र्य आहे तोपर्यंत कोठले सुखाचे संसार? तोपर्यंत सुखाचे संसार करू बघणं, सुखाच्या संसाराची इच्छा करणं म्हणजेही पाप. आपणाला हे शिकविण्यासाठी हे संकट आलं आहे. सेवा करताना सत्त्वपरीक्षा होत असते. तीत उत्तीर्ण झालं पाहिजे. माया, धीराने राहा. शांत राहा. चरखा आहेच, तुला धीर द्यायला. चरखा म्हणजे महात्माजी, चरखा म्हणजे पूज्य विनोबाजी, चरखा म्हणजे वृध्द प्रफुल्लचंद्र रॉय. हे सारं तुझ्याजवळ त्या चरख्याच्या रूपाने आधार देण्यास आहेत. दयाराम, तू आहेसच. मुकुंदराव, मोहन यांना कळलेच. शिवतरला जाऊन बाबांना व आईला तू धीर दे. माया, तू घरी सविस्तर पत्रं लिही. चिमाआप्पा वगैरे आहेतच येथे. या माय-बहिणी आहेत. उगी; रडू नको. चला फौजदारसाहेब.'' रामदास शांतपणे म्हणाला.

दयारामने येरवडाचक्र व सुंदर पेळू आणून दिले. मायेने घरातून कपडे आणून दिले. घोंगडी वगैरे सारे दिले.

''ही अंगावर असू दे हं.'' ती स्फुंदत म्हणाली.

''हो. ते संरक्षण आहे. ते सर्वस्व आहे.'' रामदास म्हणाला.

फौजदार, पोलिस रामदासला घेऊन गेले. दयाराम थोडया वेळाने आश्रमात गेला. माया शून्य दृष्टीने पाहत खिडकीशी उभी होती.

माया बाहेर आली. तिने दार उघडले. तो तेथे काही पोलीस व स्वतः फौजदार उभे. माया चकित झाली.
''कोण पाहिजे?'' तिने विचारले.

'दीनबंधू रामदास.'' फौजदार म्हणाले.

''काही काम आहे का? बरं नाही वाटत म्हणून पडले आहेत.'' ती म्हणाली.

''त्यांच्यावर वॉरंट आहे. त्यांना अटक करण्याचं कटु कर्तव्य मला करावयाचं आहे. दुर्दैवी माझे हात.'' तो म्हणाला.

पोलीस व फौजदार आलेली वार्ता गावात तात्काळ गेली, गावातील स्त्री-पुरुष, मुले सर्वांची तेथे गर्दी झाली. आश्रमातून दयाराम, पार्थ, चुडामण तेथे आले. रामदासही उठून बाहेर आला. फौजदार, पोलीस आत येऊन बसले. रामदासने वॉरंट पाहिले. राजद्रोह, खून करणे वगैरे कलमांखाली अटक होती.

''ही काय भानगड?'' रामदासने विचारले.

''आम्हाला तरी काय माहीत !'' फौजदार म्हणाला.

''शेतकर्‍यांचे रस्ते करणारा, त्यांच्या विहीरी बांधून देणारा, त्यांच्या जमिनी परत देणारा, त्यांच्यासाठी दवाखाने घालणारा, त्याला का अटक? तो अपराधी?'' गावातील म्हातारे चिमाआप्पा म्हणाले.

''सरकारला जमीनदार आवडतात, जमिनी देणारे आवडत नाहीत.''दयाराम म्हणाला.

''बरं चला, निघा.'' फौजदार म्हणाले.

''खरंच का नेणार यांना?'' माया रडत म्हणाली.

''आम्ही हुकमो बंदे.'' फौजदार म्हणाले.

''ही बंगाली बाधा आहे. बंगाली मुलीमुळे सरकारला संशय आला. ब्रिटिश सरकार आम्हाला सुखाचं लग्नही नाही का करू देणार? बंगालच्या पाठीमागं नेहमीच का हात धुऊन लागणार? माझा दुर्दैवी बंगाल.'' ती दुःखाने म्हणाली.

''भाग्यवान बंगाल.'' दयाराम म्हणाला.

''रागावलेली असते तर असं दूध चोळीत बसले असते का? मांडीवर पाय घेऊन बसले असते का? दूध चोळणं रागावलेल्या माणसाच्या हातचं आहे की प्रेमळ मायेच्या माणसाच्या हातचं वाटतं आहे? खरंच सांगा हं.'' ती म्हणाली.

''इकडे ये म्हणजे सांगतो.'' तो म्हणाला.

''दूध चोळायचं आहे अजून.'' ती म्हणाली.

''पाहा बोलावतो तर येत नाही. रागातच आहेस तू अजून.'' तो म्हणाला.

''तेथूनच सांगा ना.'' ती म्हणाली.

''कानात सांगेन.'' तो म्हणाला.

''त्या दिवशीसारखं लहानमुलाप्रमाणे मोठयाने कुर्र करणार असाल, दडा बसायचा.'' ती हसून म्हणाली.

''कुर्र नाही करणार.'' तो म्हणाला. आपला कान त्याच्या तोंडाजवळ नेऊन माया म्हणाली, ''सांगा काय सांगायचं आहे ते.'' रामदासने ते तोंड पटकन आपल्या तोंडावर ठेवले.

''काय सांगितलं?'' त्याने विचारले.

''तुम्ही कारस्थानी महाराष्ट्रीय लोक धूर्त न लबाड. सर्व मुत्सद्देगिरी.'' ती म्हणाली.

'मुत्सद्देगिरीशिवाय पाहिजे असतं ते मिळत नाही. कारस्थान करून तुला मारलंबिरलं तर नाही ना ! त्याने हसून विचारले.

''मारलंत नाही तर काय? चांगलं गुदमरवलंत. आणखी मारायचं ते काय राहिलं?'' ती म्हणाली.

''परंतु हे गुदमरणं, हे मारणं का जगणं ! सांग. हे गुदमरणं म्हणजे अमृत पिणं, जीवनात प्रेम अमर करणं. तुला नाही ही गंमत आवडत?'' त्याने विचारले.

''आणखी चोळू का दूध?'' तिने विचारले.

''नको तुझे हात दुखायला लागतील व मग ते मला चोळायला लागतील.'' तो म्हणाला.

''तुमचं चोळणं म्हणजे कुस्करणं. लावू का आणखी? नीट सांगा.'' तिने पुन्हा विचारले.

''हात थकले नसतील तर लाव थोडं.'' तो म्हणाला.

''तुमच्या पायांची सेवा करून हात उलट बळकट होतील. हाताचा थकवा जाईल. गरिबांसाठी वणवण करणारे हे पाय, गरिबांची सुखदुःखं जाणून घेण्यासाठी हिंडणारे हे पाय. या पायांची सेवा करून हात का थकतील? जन्मोजन्मी हे पाय मी चुरीत बसेन, त्यांना तेल-दूध लावीन बसेन.'' असे म्हणून मायेने आपल्या मांडीवरील पायावर आपले मस्तक ठेवले.

''माया, पुरे. कोणी तरी हाक मारतं आहे. जा, दार उघड जा.''तो म्हणाला.

त्या दिवशी रामदास बराच दूर जाऊन हिंडून आला होता. जेवून तो पडला. परंतु त्याच्या पायांची मनस्वी आग होत होती. माया सर्व आटोपून आली तो रामदासाचे डोळे उघडेच.

''नेहमीप्रमाणे अंगावर शाल घालायला आले होते. आज झोप नाही वाटतं येत?'' तिने विचारले.

''झोपेतच अंगावर शाल घालावी व जागेपणी घालू नये असा बंगाली कायदा आहे वाटतं?'' त्याने विचारले.

''बंगाली कायदा महाराष्ट्रात कोण चालू देणार?'' ती म्हणाली.

''माया, पायांना थोडं दूध चोळतेस का? सारखी आग होत आहे.'' तो म्हणाला.

''चोळते हो.'' असे म्हणत माया गेली. ती दूध घेऊन आली. रामदासाचा पाय मांडीवर घेऊन ती दूध चोळू लागली.

''किती पटापट जिरतं आहे दूध! पायांत नव्हतं वाटतं घातलंत? पायांत घातल्याशिवाय जात जाऊ नका म्हणून कितीदा सांगितलं. हट्टी आहात तुम्ही.'' ती म्हणाली.

''मग मार मला.'' तो म्हणाला.

''लहान असतात तर मारलं असतं.'' ती म्हणाली.

''होणार आहे लवकरच लहान-आणखी चार-पाच महिन्यांनी. मग तुझ्या पायांवर लोळेन, हातात खेळेन. या मोठया रामदासावर रागावलेली असलीस म्हणजे त्या छोटया रामदासाच्या गालांवर चापटया बसून ते लाल होतील.'' रामदास म्हणाला.

''काही तरी बोलता.'' ती म्हणाली.

''काही तरी नाही. अगदी खरं आहे. पती पत्नीवर रागावलेला असला तर तो  लहान मुलाला देतो तडाखे. पत्नी पतीवर रागावलेली असली तर तीही त्याला मारते. लहान बाळ आई-बापांचा राग शांत करण्यासाठी स्वतःचं बलिदान करीत असतं.'' रामदास म्हणाला.

''माझ्या बाळाला कधीसुध्दा बोट लावणार नाही.'' माया म्हणाली.

''म्हणजे नेहमी मला घ्यायला लावणार वाटतं?'' तो म्हणाला.

''मी मारणार नाही, तुम्हालाही मारू देणार नाही.'' ती म्हणाली.

''माझा हक्क का हिरावून घेतेस? मुलावर रागवायचं नाही म्हणजे तुझ्यावरही रागवायचा हक्क गेला की काय?'' त्याने विचारले.

''आपण कधीही एकमेकांवर रागवायचं नाही. आज सकाळी दूध न पिता रागावूनच गेलात व भटकून आलात. निघालात तेव्हा पाय पकडून ठेवायला हवे होते.'' ती म्हणाली.

''रागवायचं नाही म्हणतेस, आणि आता तूच रागावली आहेस.'' तो म्हणाला.