रात्री अंगणात प्रार्थना होई. मोरी मनात म्हणे. “माझ्या पहिल्या धन्याला मुलागा होवा- वामन पुन्हा येवो ! माझ्या बाळाजवळ खेळायला येवो.”

पुढे काही दिवसांनी सावित्रीबाईंना मुलगा झाला. तोंड़ावळा अगदी वामनसारखा होता. मोरी गाय आनंदली ! त्या दिवशी तिने रोजच्यापेक्षाही जास्त दूध दिले. जणू वामनसाठी तिला निराळा पान्हा फुटला. घरात, गोठ्यात सर्वत्र आनंद होता.

पुण्याला एक प्रदर्शन भरणार होते. आपल्या गायींचे प्रदर्शन करावे असे गोपाळच्या मनात नव्हते. पण समाजाच्या हितासाठी तो तिला नेणार होता. गोपाळ व सावळ्या मोरीला घेऊन गेले.

पुण्याच्या प्रदर्शनात... ती पाहा, एके ठिकाणी मोरी गाय उभी आहे. पवित्र, मंगल मोरी गाय उभी आहे. गोपाळने गोपाळाश्रमाची सारी हकीगत, सारे प्रसंग लिहून एक पुस्तक छापवून घेतले. एक आणा किंमत ठेवली. हजारो प्रती खपल्या. गोष्टीतील मोरी गाय ती हीच, असे पाहून लोक तिला नमस्कार करत. तिचा पाडा एक वर्षाचा अजून झाला नव्हता, तरी तो केवढा दिसे ! त्याच्या कपाळावर चंद्र खुले. मो-या गायीने, तिथे वेळेस २५ शेर दूध दिले. मो-या गायीला पहिले बक्षिस व चांदला पहिले पत्रक मिळाले !

शामरावांनी शेत, घर विकले. ते गोसेवाश्रमात आले. गोपाळने शामरावांचे स्वागत केले. सारे एकत्र राहू लागले. शामराव जणू मोठा भाऊ, सावित्री मोठी बहीण. त्या सा-यांचा जणू एक आश्रम. त्यांच्यात काही भेदभाव राहिला नाही. वनमालेला आधार झाला. दोहोंची चार झाली. शामराव सेवा करु लागले. ते पहाटे उठायचे, सावळ्या उठायचा. गोपाळही उठे. सावळ्या व शामराव शेण वगैरे काढत, खतासाठी खड्डात नेऊन टाकत. गोपाळ धार काढी, मग सावळ्या व शामराव शुद्ध दूध काढायला येत. भाजीला, मळ्याला मग पाणी लावीत. शामराव गायी घेऊन रानात जात. जरा पाय मोकळे करुन आणीत. अजून पावसाला अवकाश होता. शामराव वासरांना पाला चारत. मोरीची सेवा करत. गायीला पाणी पाजत. झाडांना पाणी देत. गोपाळ दूध घेऊन जाई व विकून येई. सावित्री वनमाला भाजी वेचून ठेवत. फुलांचे हार करुन ठेवत. अशा त-हेने काम सुरु होते.

पावसाळा सुरु झाला. पृथ्वीवर पर्जन्यधारा पडू लागली. तेव्हा भूमीवर शीतल पाऊस पडू लागला. हिरवे हिरवे चिमुकले गवत पृथ्वीमातेच्या पोटातून बाहेर डोकावू लागले. भीत भीत बाहेर येऊ लागले, पण धीट झाले. वर येऊन माना नाचवू लागले, गायीगुरांना आनंद झाला. मयूर-हरणांना रानात आनंद झाला. हवेत गारवा आला. रानात चारा आला. गाई चरु लागल्या. शामराव गायी चारायचे. कधी गोपाळही जायचा, पावा वाजवायचा, मोरीचे दिवस भरत आले, असे वाटू लागले. तिला आता बाहेर सोडत नसत. हिरवे हिरवे गवत तिला आणून देत.

मोरी गाय व्याली, ती खूप दूध देऊ लागली. सर्वांना आनंद झाला. ती १५-१६ शेर दूध देऊ लागली. आजूबाजूचे शेतकरी पाहायला येत. आणखी गायी व्याल्या, अमळनेरला छात्रालय होते. तेथे गायीचे दूध जाऊ लागले. गावातही घरोघर गाईंचे दूध जाई, आश्रमाची प्रसिद्धी होऊ लागली.

पुढे वनमाला बाळंत झाली. सुंदर बाळ जन्माला आले. सावित्रीबाईंनी तिचे सारे केले. शामराव व सावित्रीबाई यांच्यासाठी वेगळी झोपडी बांधण्यात आली. सावित्रीबाई म्हणजे वनमालेचे जणू माहेर होते, वनमाला बाळाला घेऊन गोठ्यात जायची.

“गोपाळ, ही माझी गाय. मी दुष्टानं हिला गांजल. छळलं. पायातला काटा मी काढला नाही. तिच्या वासराचे हाल केले. गोपाळराव, देवानं मला पाप्याला शासन केलं. करावं तसं भरावं. मो-ये, क्षमा कर. आता तिला बरं वाटो. मी तुझी सेवा करण्यास येईन. आम्ही दोघं येऊ हो माते.” शामरावांनी गायीचे पाय धरले, आपल्या जुन्या मालकिणीला बरे वाटावे म्हणून मो-या गायीने देवाचा धावा केला.

गोपाळ म्हणाला, “शामराव, तुम्हांला मोरी गाय मी परत देतो. व्यालावर तुम्ही घेऊन जा. ही तुमची गाय आहे. तुम्हांला पश्चाताप झाला आहे.”

“छे ! आता मीच तुमच्याकडे येऊन राहीन. मला गुराखी होऊ दे. गोवारी होऊ दे. तुमच्या स्फू्र्तीनं, पुण्य आदर्शाने मलाही स्फूर्ती मिळो. पूर्वीचं पाप थोडंफार धुतलं जावो. इथंच गोमातेची सेवा करायला आम्ही उभयता येऊ.” शामराव म्हणाले.

तेथून ते घरी आले. त्यांनी पत्नीला हकीगत सांगितली. मोरी आनंदात, सुखात आहे हे ऐकून ती आनंदली. तिचा रोग निम्मा पळाला. तुपातून चूर्ण घेतल्यावर आराम पडू लागला.

एक दिवस शामराव म्हणाले, “आपण त्यांच्या आश्रमात जाऊन राहायंच का ? हे घर-दार विकून सावकाराचं कर्ज देऊन टाकू. आपण गोमातेची सेवा करु. काय आहे तुझं मत ?”

“मी तर मागंच सांगितलं होतं तुम्हालां. खरंच छान होईल. मो-या गायीची सेवा करु. पूर्वीच पाप पुसून टाकू. केव्हा जायचं ? सावित्रीबाईंनी अधीर होऊन विचारले.”

“जाऊ लवकरच.” शामराव म्हणाले.

एका वैद्याने शामरावांना सांगितले, “गायीचे निर्भेळ तूप मिळेल तर उपाय आहे. मी एक चूर्ण देईन ते त्या तुपात मिसळून प्यायचं.” वैद्याने औषध देऊन ठेवले. पण गाईचे तूप कोठे मिळणार ? आणि शामरावांच्याजवळ पैसे तरी कोठे होते ? त्यांना कोणीतरी गोपाळचे नाव सांगितले.

मो-या गाईला गर्भ राहीला होता. ती सुंदर दिसे. तीन-चार महिन्यांनी ती व्याली असती. आज गोपाळ गाईचे तूप विकावयास बाजारात जाणार होता ! सावळ्याने मळ्यातील भाजी काढली. छोटी गाडी जुंपली.

“लौकरच या परत.” वनमाला म्हणाली.

“जरा उशीर झाला तर भीती वाटेल एकटीला ?” गोपाळने विचारले.

“मी एकटी थोडीच आहे ? इथं गाई आहेत; बैल आहेत, इथं परमेश्वर आहे. भीती नाही वाटत एकटीला. म्हटलं आपलं लौकर या. मला एकटीला करमत नाही.” वनमाला म्हणाली.

“अगं, गाईची वासरं आहेत. फुलझाडं आहेत. त्यांच्याशी खेळ. नाहीतर पाणी घाल झाडांना.” गोपाळ म्हणाला.

“मी दमत्ये. तुम्ही लवकर याल का?”

“हो, हो. येऊ. झालं ?” गोपाळ म्हणाला.
“सावळ्या... लौकर या रे.”

“होय वयनी. लौकर येऊ.” सावळ्या म्हणाला. गाडी बाजारात गेली.

वनमालेने थोडा वेळ सूत काढले. मग थोडा वेळ बागेत रमली. मग गोठ्यात जाऊन तिने शेणमूत दूर केले. अंगण झाडले. घरातील दिवे पुसले. तो गाडीच्या घुंगरांचा आवाज आला. “आले वाटतं...” म्हणून वनमाला बाहेर आली. गाडीत आणखी कोणी तरी होते. ती ओसरीत उभी राहिली. गोपाळ शामरावांना घेऊन ओसरीवर आला. “आपल्या घरात ते कमळीचं तूप ठेवलेलं आहे ना ? ते आण बरं.” गोपाळ वनमालेला म्हणाला. गोपाळने प्रत्येक गायीला नाव दिले होते. तो गायींवर वेगवेगळे प्रयोग करी. कमळीला दुधाचा चारा थोडा देण्यात येत असे. कमळीच्या दुधाचे तूप कसे रसरशीत होते. “पाहिलतं शामराव, मी मुद्दाम हे विकत नाही. औषधाला म्हणून ठेवलं आहे. तु्म्ही यातील दोन शेर घेऊन जा. पैसे नको हो. बरी होऊ दे तुमची बायको म्हणजे झाले.” गोपाळ म्हणाला.

गोपाळ त्यांना गायी दाखवायला गेला. पाहता पाहता ते मोरीजवळ आले. “ही आमची आराध्यदैवत. विईल दोन-तीन महिन्यांनी, मग तुम्हांला तूप देऊ पाठवून.” गोपाळ म्हणाला.

शामराव ऐकत होते. ते गायीकडे पाहातच राहीले. त्यांनी गायीला ओळखले नाही, पण तिने ओळखले, ती ओशाळली, लाजली. आपल्याला पाहून धनी लाजेल, शरमेल. आपल्याला त्याने ओळखू नये म्हणून तिने मान फिरवली.

“ही कुठं मिळाली गाय तुम्हाला ?” शामरावांनी विचारले.

गोपाळने सारी हकीगत सांगितली. शामरावांच्या डोळ्यांतून आसवे ओघळली ! ते मोरीजवळ आले. मोरीने त्यांचे पाय चाटले.